Tόσο απλά, τόσο σκληρά…

Από τους πιο αριστερούς και ανατρεπτικούς σκηνοθέτες της εποχής μας, ο Κεν Λόουτς, δεν σταματά στις ταινίες και στις συνεντεύξεις του, να μας δηλώνει κάτι πολύ σημαντικό κάτι πολύ ουσιαστικό. Όταν κάνεις ταινίες για τις ζωές των ανθρώπων, η πολιτική είναι απαραίτητη. Και εγώ θα πρόσθετα σε αυτό: Όταν ζεις, η πολιτική είναι απαραίτητη. 

Ο σκηνοθέτης που δεν απαλύνει τον πόνο στις ταινίες του, γιατί όπως δηλώνει ο ίδιος, ο πόνος βοηθάει την κυβέρνηση και απαλύνοντάς τον απλά της επιτρέπεις να τον συντηρεί, δημιούργησε την ταινία Ladybird Ladybird το 1994 που ήταν πραγματικά γροθιά στο στομάχι. Καμία ωραιοποίηση κανένας εξωραϊσμός παρά μόνο ωμή καταγγελία απέναντι σε ένα πολύ σκληρό, ανελέητο σύστημα που ούτε καν τα προσχήματα της επιφανειακής κάλυψης της απανθρωπιάς του δεν φροντίζει να τηρήσει. Η  αληθινή ιστορία μιας ανύπαντρης γυναίκας από τις λαϊκές συνοικίες του Λονδίνου, της Μάγκι, που η κοινωνική πρόνοια της πήρε και τα έξι της παιδιά γιατί έκρινε ότι ήταν ανίκανη μητέρα. Αυτό είναι το κεντρικό θέμα της ταινίας. Μία κακοποιημένη γυναίκα που χάνει τα παιδιά της ενώ μπορεί να τα φροντίσει γιατί απλά τα αγαπά και όμως της τα παίρνει η πρόνοια. Της τα παίρνει το κράτος. Αν τη ρωτήσεις αυτή τη γυναίκα τι είναι η πρόνοια, θα σου πει ότι είναι αυτή που μου παίρνει τα παιδιά.

Και εσύ ως θεατής, σκέφτεσαι. Αν με ρωτήσεις εμένα τι είναι το κράτος, θα σου πω ότι είναι αυτό που μου παίρνει τη ζωή. Είναι αυτό που αφαιρεί τις ζωές εκατοντάδων ανθρώπων που χάθηκαν άδικα λόγω ελλείψεων, αδιαφορίας και ελλιπούς χρηματοδότησης ενός υποβαθμισμένου συστήματος υγείας. Είναι αυτό που καθημερινά μας αφαιρεί τη σκέψη, την επικοινωνία, τη δράση μας. Είναι αυτό που μας προσθέτει τον φόβο, την ανασφάλεια προκειμένου να οδηγηθούμε στην παραίτηση, τον ψυχικό μας θάνατο.

Μέσα από τη ζωή αυτής της γυναίκας που αγαπάει τα παιδιά της αλλά χρειάζεται ένα υγιές σύστημα να την βοηθήσει να τα μεγαλώσει και αντ’ αυτού έρχεται αντιμέτωπη με μία απάνθρωπη κρατική δομή που διόλου δεν ενδιαφέρεται για την ίδια και τα παιδιά της, εύλογα σου δημιουργούνται τα μεγάλα πολιτικά ερωτήματα που βρίσκονται στο κάτω μέρος του παγόβουνου. Και διαπιστώνεις ότι οι επιλογές σου, μπορεί να οδηγήσουν και εσένα στη σύγκρουσή σου με το παγόβουνο αν δεν μπεις στη διαδικασία να καταλάβεις πώς λειτουργεί η εξουσία που έχει όλον τον έλεγχο αυτού του αφηγήματος που καταδυναστεύει τις ζωές μας.

26 χρόνια μετά την ταινία του Λόουτς η σκηνοθέτιδα Ana Rocha de Sousa με την ταινία Listen, έρχεται να μας υπενθυμίσει ότι το αφήγημα καλά κρατεί. Το θέμα που απασχόλησε τον Λόουτς πριν 26 χρόνια, απασχολεί και την ίδια στο σήμερα. Το πρόβλημα εξακολουθεί να είναι εδώ. Έχει αλλάξει λίγο η διατύπωσή του. Αυτή τη φορά η πρόνοια δεν βάλλει κατά των φτωχών Βρετανών αλλά κατά των φτωχών μεταναστών. Αυτή τη φορά, η Μπέλα και ο Ζότα είναι τα θύματα του αδηφάγου τέρατος που λέγεται "κρατική μέριμνα". Εδώ το κράτος "μεριμνά" να αρπάξει τα παιδιά από δύο Πορτογάλους μετανάστες που αγωνίζονται να τα βγάλουν πέρα και η πρόνοια αφαιρεί και από αυτούς τα παιδιά τους, πάντα με το επιχείρημα της προστασίας αυτών, παρακάμπτοντας φυσικά το μοναδικό δίχτυ προστασίας των παιδιών που είναι η αγάπη των γονιών τους.

Η φτώχεια, λοιπόν, και η κοινωνική αδυναμία παραμένουν οι βασικές συνιστώσες του μεγάλου προβλήματος που αποτελεί απόρροια του αφηγήματος με τίτλο "Επιβιώνει ο ισχυρότερος". Οι δύο ταινίες έρχονται να μας υπενθυμίσουν αυτό που στο βάθος το γνωρίζουμε όλοι. Στην επόμενη ταινία μπορεί να είμαστε εμείς οι πρωταγωνιστές. Γιατί στη μεριά των ισχυρότερων χωράνε πολύ λίγοι.

Η Κρίσυ Ροκ, πρωταγωνίστρια του Ladybird Ladybird δήλωσε σε συνέντευξή της ότι ο Λόουτς, δεν ξέρει ακριβώς τι ψάχνει στις ταινίες του. Ξέρει όμως ότι έχει βρει αυτό που ψάχνει όταν τελικά το βρίσκει. Στις ασύμμετρες, λοιπόν, ζωές μας και στον κενό δημόσιο βίο στον οποίο έχουμε περιέλθει, εκεί θα πρέπει να βρίσκεται και το κέντρο της δικής μας αναζήτησης. Δεν είναι απλά ζήτημα ατομικής ευθύνης. Είναι πρωτίστως, ζήτημα πολιτικής ευθύνης. Αυτή πρέπει να αναζητήσουμε, αυτή πρέπει να αναλάβουμε. 

Κάθε φορά που αφαιρείται ένα παιδί από τη Μάγκι, κάθε φορά που αφαιρείται ένα παιδί από τη Μπέλα και τον Ζότα, αφαιρείται και ένα κομμάτι από τη δική μας ζωή.

Τόσο απλά...Τόσο σκληρά…

Ο Κοζίνσκι έγραφε στο βιβλίο του ότι αποφάσισε να τοποθετήσει το έργο του σε ένα μυθικό περιβάλλον , στο άχρονο παρόν της μυθοπλασίας , που είναι απαλλαγμένο από τα όρια της γεωγραφίας ή της ιστορίας. Και αυτό το σεβάστηκε ο Μαρχούλ που διάβασε το βιβλίο 30 φορές και χρειάστηκε 11 χρόνια για να φτιάξει μια διαχρονική ταινία.

Το αγόρι που εικονίζεται στη φωτογραφία είναι ένα εξάχρονο αγόρι εβραϊκής καταγωγής, κάπου στην Ανατολική Ευρώπη, κατά τη διάρκεια του Β’ Παγκόσμιου Πολέμου. Οι δοκιμασίες που περνά , η κάθε μορφή βίας που του ασκείται και που βλέπει και το ίδιο να ασκείται στους άλλους, ξεπερνούν και τα πιο διεστραμμένα μυαλά. Όμως θέλει να ζήσει και να διατηρήσει την ανθρώπινη υπόστασή του επειδή οι άνθρωποι γύρω του απλά ζούσαν , επειδή ο κόσμος παρά την ασχήμια του ζούσε… Και για να πετύχει αυτόν τον στόχο περνάει από πολλές δοκιμασίες...

Στρέφεται στον Θεό, όταν βλέπει τη ζωή του να κρέμεται από μια κλωστή, απαρνιέται τον Θεό όταν διαπιστώνει ότι υποβάλλεται άδικα σε εξωφρενικά βασανιστήρια και Εκείνος δεν κάνει τίποτα για να τα σταματήσει. Στρέφεται στον Διάβολο θεωρώντας ότι επιλέχτηκε από αυτόν και οι δοκιμασίες που περνούσε , η ανείπωτη βία που ασκούταν πάνω του από τους χωρικούς, τους Γερμανούς, τους πάντες, ήταν ένα τεστ που αν το περνούσε θα κρινόταν άξιος υπηρέτης του Διαβόλου. Όμως ούτε και σε αυτές τις σκέψεις βρίσκει το καταφύγιό του. Εγκαταλείπει τον Θεό και τον Διάβολο και ακολουθεί τα λόγια των Ρώσων σωτήρων του, των Ρώσων του Κόκκινου Στρατού, που του υποδεικνύουν τον δρόμο της ανθρώπινης βούλησης και της αποκλειστικής ευθύνης των πράξεων των ανθρώπων που καθορίζουν τη ζωή τους και τη ζωή των άλλων… και η οδύσσεια του συνεχίζεται…

Θα μπορούσε να είναι η ιστορία του ανθρώπου και η διαρκής μάχη του να τιθασεύσει τον βαθύ σκοτεινό ψυχισμό του που καθοδηγείται από τα άγρια ένστιχτά του . Ένστιχτα που τροφοδοτούνται από άγριες εξωτερικές καταστάσεις που βιώνει ο άνθρωπος όταν βρίσκεται σε αφιλόξενα περιβάλλοντα που αλλάζουν μορφή στο διάβα της ιστορίας. Ένας διαρκής αγώνας διατήρησης της ατομικής ελευθερίας και ένας διαρκής αγώνας να σώσεις όχι μόνο το σώμα σου, όχι απλά να επιβιώσεις αλλά να σώσεις κυρίως την ψυχή σου, το μυαλό σου, τις σκέψεις που καθοδηγούν το σώμα. Να σώσεις το κεφάλι που είναι έκθετο στα ράμφη των αρπαχτικών που καραδοκούν να το ξεσκίσουν . Γιατί αυτό τους ενδιαφέρει. Εκεί χτυπούν πρώτα. Αυτό είναι το κύριο πιάτο τους. Το υπόλοιπο είναι απλά το επιδόρπιο.

Όταν πριν λίγα χρόνια είδα το Hereditary («Η Διαδοχή») του Άρι Άστερ δεν μπορούσα να καταλάβω αν το συγκεκριμένο είδος «τρόμου» (θεωρώ ότι εν τέλη ο όρος είναι τόσο αδόκιμος και αυθαίρετος) που εισάγει στο πανί  το οποίο και αναμιγνύει με πολλά, διαφορετικά και ξένα μεταξύ τους στοιχεία (και κυρίως στο Αμερικανικό σινεμά τα τελευταία χρόνια) έχει εμφανιστεί ποτέ σε φιλμογραφικό ντεμπούτο. Την απάντηση μέχρι να βγεί στις αίθουσες το «Μεσοκαλόκαιρο» δεν την είχα πάρει. 

Ο Άρι Άστερ μου δίνει την απάντηση ότι ο «τρόμος», έτσι όπως τον έχουμε συνηθίσει στο σινεμά, δεν τον ακουμπά και δεν τον ενδιαφέρει να αποδοθεί όπως κάποιος ίσως να περιμένει. Αρχικά το contrast των χρωμάτων είναι στο τέρμα όπως και το γεγονός ότι όλη η ταινία εκπέμπει φως και όχι σκοτάδι (σήμα κατατεθέν των horror ταινιών) με τα εύσημα εδώ να ανήκουν στον φωτογράφο Πάβελ Γκοβορζόλσκι. 

Η ταινία ξεκινάει με ένα λαμπερό φόντο απέραντης γαλήνης και φυσικής ομορφιάς και στιγμιαία δίνει τη θέση σε ένα φασαριόζικο στιγμιότυπο στο σπίτι της Ντάνι που απαντά σε μια απρόσμενη τηλεφωνική κλήση. Η Ντάνι θα μάθει για την αδερφή της με την οποία έχει να επικοινωνήσει αρκετές ώρες και θα ακολουθήσει μια απροσδόκητη εξέλιξη που θα κάνει τον θεατή να «τρομάξει» και θα είναι η μια και μοναδική φορά που το θέαμα θα θυμίσει κάτι από ταινίες τρόμου και ενδεχομένως να σοκάρει κάποιους. Ο Κρίστιαν, το αίσθημα της Ντάνι αφού ενοχληθεί από τις συνεχείς κλήσεις της το βράδι που διασκέδαζε με τους κολλητούς του σε ένα bar, θα της συμπαρασταθεί και θα της προτείνει να ακολουθήσει εκείνον και τους φίλους του στη Σουηδία. Το ταξίδι έχει ως σκοπό την επίσκεψη και μελέτη μιας «παγανιστικής» γιορτής και τελετής για την ανάγκη πτυχιακής έρευνας. Ο Τζος, ένας από τους κολλητούς του Κρίστιαν, δεν θα δει με καλό μάτι τον ερχομό της Ντάνι στη σκανδιναβική χώρα.

Ο Ηλίας Φραγκούλης στην κριτική του γράφει: "Όπως ένας τουρίστας θαυμάζει το καινούργιο που ξεδιπλώνεται μπροστά στα μάτια του σε ένα παρθενικό του ταξίδι. Σε ένα μέρος στο οποίο μπορεί και να μην επιστρέψει ποτέ. Γι’ αυτό και πρέπει να εντυπώσει τα πάντα καλά στη μνήμη του." Αισθάνθηκα αυτό ακριβώς, ένας εξερευνητής που του ανοίγεται ένας χάρτης και πρέπει να τον ανακαλύψει. Ένας θεατής σε μια γκαλερί ζωγραφικής που παρατηρεί και θαυμάζει έναν πίνακα. Και κάθε φορά ανακαλύπτεις κάτι διαφορετικό, κάτι νέο και έπειτα παρατηρείς πάλι μπας και βρεις μια νέα ανακάλυψη. Ο Άστερ μας εγκαινιάζει ένα πρωτοποριακό σινεμά που για να το καταλάβεις στην ολότητά του θα πρέπει να το επισκεφτείς πολλές φορές. Σε αντίθεση με την Ντάνι, εσύ σαν θεατής έχεις αυτή την ευκαιρία να επιστρέψεις και να αποκομίσεις μια καινούργια εμπειρία. Εγώ το έκανα πέντε φορές πάντως…

Από την αρχή η ταινία σε προϊδεάζει γι αυτό που πρόκειται να συμβεί. Μια διαδρομή μέσα στο πυκνό δάσος με την Ευρυδίκη να χάνεται για λίγο ανάμεσα στα δαιδαλώδη μονοπάτια και τις συστάδες των δέντρων- εμποδίων να υψώνονται αγέρωχα, αδιαφορώντας για τη νεαρή Ευρυδίκη καλύπτοντας με το ύψος τους το φως του ήλιου αφήνοντας χαραμάδες μόνο φωτός. Μέσα σε λίγες μόνο στιγμές, σε μικρογραφία ξεδιπλώνονται τα έντονα συναισθήματα της κοπέλας, ο φόβος για το άγνωστο, η μοναξιά, η ανασφάλεια και η μικρή ελπίδα που δημιουργείται από τη φωνή της αδελφής της που ακούγεται από μακριά και από το λιγοστό φως που υπάρχει γύρω της. 

Συναισθήματα που θα τα βιώσουν έντονα και οι δύο αδελφές κατά τη διάρκεια της ζωής τους , που όμως θα τα διαχειριστούν διαφορετικά. Γιατί απλά δεν είναι ίδιες , είναι διαφορετικές. Για την ακρίβεια η μία αποτελεί συμπλήρωμα της άλλης. Η Γκίντα, τολμηρή, ατίθαση, αυθόρμητη, ασυμβίβαστη. Η Ευρυδίκη, ευαίσθητη με έντονο πάθος για τη μουσική ,ντροπαλή, εσωστρεφής, πάντα έτοιμη να μην δυσαρεστήσει κανέναν, καταπνίγοντας τις ορμές της. 

Η Πετρούνια εξελίσσεται μέσα στο κοινωνικό γίγνεσθαι. Απογοητευμένη, παραιτημένη από τη ζωή, αυτοθεραπεύεται. Και η θεραπεία της  έρχεται σταδιακά. Μέσα από την επίπονη κοινωνική συνδιαλλαγή και την κατανόηση της κοινωνικής πραγματικότητας. Όταν γνωρίζει από κοντά τους στυλοβάτες αυτής της κοινωνίας και διαπιστώνει την έλλειψη επιχειρημάτων και την παραλογία πάνω στην οποία στηρίζουν το σαθρό σύστημα που το υποστηρίζουν με νύχια και με δόντια γιατί φοβούνται να ζήσουν έξω από αυτό. Από το αστυνομικό τμήμα όπου κρατείται , περνά από μπροστά της  όλος ο μικρόκοσμος της κοινωνίας και εκεί η Πετρούνια, παίρνει πολύ στα σοβαρά τον εαυτό της και αρχίζει να χτίζει την αυτοπεποίθησή της. Τη βάση του οικοδομήματος της την έχει βάλει από πριν. Είναι οι καθημερινές της διαπιστώσεις από έναν κόσμο σκληρό προσκολλημένο στα στερεότυπα και τις στείρες πατριαρχικές αντιλήψεις που συνθλίβει κάθε τι το διαφορετικό κάθε τι το μη ταιριαστό σε αυτόν. 

Η Πετρούνια δε θέτει σαν στόχο της ζωής της να αλλάξει το σύστημα. Η ζωή της βρίσκεται σε τέλμα βυθίζεται καθημερινά στα σκοτεινά νερά της κατάθλιψης και την ύστατη στιγμή βουτά στα παγωμένα νερά  του ποταμού. Μόνο που η βουτιά αυτή τη φορά  θα αποτελέσει και την εναρκτήρια διαδικασία της προσπάθειας να βγει στην επιφάνεια να σωθεί. Διαπιστώνει λοιπόν σε πρώτη φάση, αρνείται να αποδεχτεί την κατάσταση στη συνέχεια, κάτι που γίνεται καταστροφικό για την ίδια της τη ζωή και τέλος  αρχίζει να αποδομεί την παραλογία του κόσμου που δεν μπορεί με τίποτα να ταιριάξει με τη δική της απλή, ανθρώπινη λογική. Και χτίζει ξανά τη ζωή της μέσα από τα συντρίμμια της… Η Πετρούνια αποδεικνύει ότι κάθε γυναίκα κρύβει έναν Θεό μέσα της, έναν Θεό που όταν καταφέρει να το βγάλει στην επιφάνεια, σταματά κάθε είδους κακοποίηση, εσωτερική και εξωτερική… και η λύτρωση επέρχεται.